Đã bốn chục năm sống ở nước Đức và cũng là người chịu quan sát nhưng tôi vẫn thường xuyên phát hiện ra những điều mới lạ.
Đối với người nước ngoài, tính Đức thể hiện rõ ở chăm chỉ, kỷ cương, sạch sẽ, đúng giờ và kỹ càng. Goethe, một đại diện cho nhân cách Đức, khi được hỏi: Nếu phải chọn giữa dân chủ và ngăn nắp kỷ cương thì ông chọn cái nào? Ông trả lời ngay: Tôi sẽ chọn ngăn nắp kỷ cương!
Chính vì thế, so với một số cộng đồng khác, người Đức ít hài hước hơn, người ta cảm thấy người Đức hơi lạnh vì nghiêm túc quá. Nhưng nếu đã kết bạn, họ rất nhiệt tình giúp người khác.
Người Đức cũng yêu tự do, nhưng họ đặt giá trị „an toàn“trên hết. Có an toàn rồi, người ta mới tạo „ấm cúng“.
Người Đức trông chờ vào sự bảo vệ và chăm lo của nhà nước. Chính vì thế mọi hoạt động của chính quyền đều được người dân quan sát và điều chỉnh. Họ không có tư duy „Việc ta, ta làm. Ông nhà nước muốn làm gì thì kệ ông ấy, chẳng ảnh hưởng nhiều đến mình, nên tốt hơn không dính đến việc điều hành của ông ấy!“.
Trong quá khứ, nước Đức đã ba lần trải qua những thảm họa kinh hoàng.
Cuộc chiến 30 năm vì lý do tách đạo từ 1618 đến 1648 đã tiêu diệt gần một nửa số dân Đức. Sau thời kỳ đó, người Đức sống trong những vùng tự trị nhỏ lẻ, không có một nhà nước đúng nghĩa nên không được hưởng sự đùm bọc của nhà nước.
Cho đến năm 1871, sau khi Phổ đánh bại Pháp, quốc gia Đức mới chính thức được thành lập từ 39 tiểu bang nhỏ lẻ. Bismarck là vị anh hùng của dân tộc Đức đã có công đưa nước này lên vị trí cường quốc ở châu Âu, nhưng đồng thời ông cũng nhào nặn để dân tộc Đức là dân tộc sẵn sàng tuân lệnh, ít phản biện, góp phần dẫn tới việc đặt nền móng cho Hitler lên cầm quyền.
Vì đặt an toàn cuộc sống lên trên hết nên rất hiếm người dùng tài sản lớn để mạo hiểm, ví dụ cá độ bóng đá, chơi xổ số hay tin vào thần phật. Từ đó người ta ít nhiều cũng có tâm lý ngần ngại tự lập hãng xưởng làm ăn, vì sợ mạo hiểm.
Người ta thích làm việc để có một khoản lương ổn định và chia thành các khoản chi: Tiền nhà, tiền ăn, bảo hiểm, đi lại, du lịch, mua sắm cá nhân, tiết kiệm.
Người Đức đề cao tính sạch sẽ cũng có nguyên nhân.
Nạn dịch hạch thế kỷ thứ 14 đã giết chết gần một phần ba dân số châu Âu. Hồi đó chưa có thuốc vắc xin và thuốc điều trị nên người ta chỉ rắc vôi bột để khử trùng để chống lại loại bệnh do chuột theo tàu biển đến châu Âu. Bài học đó người Đức học rất kỹ. Thà nghèo nhưng phải sạch sẽ để bảo vệ sức khỏe.
Phần lớn các bệnh viện Đức được xây dựng trong rừng cây xanh để có môi trường không khí trong sạch, để có chỗ đi dạo yên tĩnh cho bệnh nhân.
Đổ chất thải xuống cống rãnh sẽ bị phạt rất nặng. Chả thế mà một anh người Việt tự thay dầu máy ô tô và hồn nhiên cho dầu cũ xuống cống. Anh bị người ta gọi điện báo và đội bảo vệ môi trường đến, phạt hàng nghìn Euro.
Có một lần tôi đến thăm một gia đình người Đức ở bang Sachsen- Anhalt. Tôi ngạc nhiên thấy chị vợ rửa sạch sẽ những lọ dưa chuột muối, những hộp thịt hộp cá đã hết, rồi lau khô trước khi mang ra chỗ xả rác. Họ cẩn thận và rất có ý thức làm tôi suy nghĩ rất nhiều.
Người Đức rất nâng niu quê hương nơi họ sinh ra và lớn lên, vì ở đó người ta cảm nhận được hơi ấm tình người sâu đậm.
Người ta dễ dàng nhận ra ngôi làng Đức dù ở Argentina, Úc hay Canada. Bởi vì kiến trúc nhà, cách bố trí và lối sống của họ không lẫn vào đâu được. Người Đức ít vồn vã với người nước ngoài khi chưa quen biết. Nhưng khi làm việc chung với người Đức, người nước ngoài mới hiểu được cái tâm sẵn sàng giúp đỡ của họ, họ chỉ thận trọng với người lạ thôi.
Khi được hỏi về hạnh phúc, nhiều người đồng ý quan điểm:
Phải khỏe mạnh, được làm nghề mình thích và hạnh phúc khi được giúp đỡ người khác.
Người Đức đề cao tính cẩn thận, nhiều khi bị cho là quá đáng vì tốn tiền.
Quan sát họ làm đường cao tốc mới thấy lớp bê tông làm mặt đường dày đến một mét, để nó có độ bền cả thế kỷ không phải sửa lại. Cái gì cũng có định kỳ: Tường nhà còn trắng phau nhưng cứ vài năm phải quét vôi lại. Xe cũng như người, cứ định kỳ là phải đi khám.
Sách giáo khoa cứ vài năm lại phải thay nội dung cho phù hợp với sự phát triển.
Thầy giáo cứ hai năm một lần phải đến trường đại học để kiểm tra lại kiến thức. Một người muốn ra tranh cử ở cấp quận trở lên đều phải trả lời 500 câu hỏi thuộc tất cả các lĩnh vực như xã hội, kinh tế, thể thao, y tế, giao thông, môi trường, giáo dục… Ai đạt từ 60% trở lên mới được ra ứng cử để công chúng bầu.
Người Đức tế nhị nên thường giữ yên lặng trên tàu xe, nơi chờ khám bệnh.
Nếu có tiếng nói chuyện thì đó là những đứa trẻ dưới 5 tuổi. Những người xấu, quá mập, quá gầy, khiếm khuyết vẫn hoàn toàn tự tin vì không bị miệt thị. Đức tính này được dạy rất kỹ trong nhà trường phổ thông: Phải bù đắp cho người thiệt thòi chứ không được miệt thị họ. Nếu bạn không thể giúp gì cho những người khiếm khuyết đó thì đừng bao giờ quấy rầy người ta.
Chính vì thế người Đức không mấy khi tổ chức Thi hoa hậu để khoe sắc đẹp trời cho như ở xứ ta. Họ cho rằng, con người không thể tự làm cho mình xinh đẹp hơn mà chỉ có thể học hỏi làm cho nội tâm tốt hơn mà thôi.
Người Đức không thích người khác hỏi thu nhập của mình.
Trong trường, học bạ của ai người ấy biết, không có chuyện tuyên dương em A để cả lớp noi theo. Vì người muốn noi theo thì ít mà người cảm thấy tự ti và thất vọng thì nhiều. Có những khi gây tác dụng ngược lại. Những em kém hơn dễ chán chường bỏ học.
Người Đức không có thói quen, ví dụ cao hứng thì rủ bạn về nhà và bảo vợ nấu thêm đồ ăn.
Họ muốn mời ai là phải báo trước để người ta chuẩn bị đón chu đáo. Nếu ngẫu nhiên bạn bè gặp nhau ở quán thì ai ăn người ấy trả tiền, dù họ ngồi cùng bàn. Điều đó tránh được khó xử khi một ai đó vì sĩ diện phải „tự nguyện đột xuất“ rút tiền ra bao. Việc này không chứng minh được tính quân tử hay hiếu khách mà chỉ giải quyết khâu „oai“ trong tâm trạng không được thoải mái lắm.
Có những lúc tôi tự hỏi mà không có câu trả lời:
Ai cũng biết ở ta điều đó là gượng gạo nhưng năm nọ qua tháng kia nó chẳng thay đổi là bao. Tất nhiên cũng có một số nhóm thỏa thuận nguyên tắc „Căm – Pu – Chia“ nhưng không nhiều. Những dịp lễ tết hay đám cưới là những dịp nhân viên dùng quà đút lót sếp, một luật bất thành văn làm cho giữa người với người cứ có cảm giác nợ nần nhau, tính chân thành và vô tư ít nhiều bị suy giảm.
Không thể kể hết những tính cách khác nhau của người Đức và người Việt, nhưng những câu chuyện trên tạo ra trong xã hội sự chung sống bình đẳng, an toàn, tự tin, sống dựa vào chuẩn mực theo nguyên tắc vàng:
“Những gì mình không muốn người khác đối xử với mình thì mình cũng đừng đối xử với người khác như thế”.
Hầu hết người Đức đồng ý với nhận định:
Trong quan hệ xã hội, nếu con người không lịch sự với nhau, không tế nhị với nhau, xã hội đó sẽ loạn. Tôi cũng rất thấm thía nhận xét này và thấy đúng ở mọi lĩnh vực, mọi giai tầng.
Trên đây là một số nhận xét về người Đức và dân tộc Đức, nhưng không phải nó không bị biến màu. Cái tốt của họ bị lợi dụng khá nhiều trong thời kỳ toàn cầu hóa, thậm chí họ bị coi là ngây thơ tin người. Nhưng thời thế đã khác, đạo đức xã hội cũng ít nhiều biến màu theo năm tháng vì nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân do di dân cũng đóng vai trò đáng kể.
Một số chuyên gia đã sớm đưa ra cảnh báo:
Kỷ nguyên toàn cầu hóa đã trôi qua! Sự hợp tác quốc tế trong tương lai sẽ phải thận trọng hơn, sòng phẳng hơn, chặt chẽ hơn ba chục năm qua. Việc chọn đối tác quá khác về tư duy văn hóa cũng được nghiên cứu kỹ hơn.
Đó là nội dung rất đáng đọc trong “Sự xung đột giữa các nền văn hóa” của nhà sử học Mỹ Huntington, xuất bản trong những năm 90 của thế kỷ trước.
Ai chịu khó tìm hiểu tính cách người Đức, người đó dễ hội nhập hơn, cuộc sống có lẽ sẽ nhà nhàng hơn. Họ thấu hiểu ý nghĩa của câu “Nhập gia tùy tục” và lấy đó làm phương châm sống.
Nguyễn Thế Tuyền
© 2025 | Tạp chí NƯỚC ĐỨC