Hiện tượng “đào lửa” – tức kiếm tiền bằng cách khai thác lòng tin của người khác – không chỉ là tội phạm công nghệ, mà là một hệ quả tất yếu của xã hội đang chuyển đổi nhanh hơn khả năng tự kiểm soát.
Pháp luật Việt Nam hiện vẫn vận hành theo mô hình quản lý hàng hóa vật chất, trong khi tội phạm ngày nay giao dịch bằng niềm tin và dữ liệu.
Một đồng token không được công nhận là tài sản; Một sản phẩm “chức năng” không rõ công dụng; Một người nổi tiếng quảng cáo sai; vân vân và vân mây,… vẫn còn thiếu chế tài.
Trong khi đó, các cơ quan quản lý phản ứng chậm, xử lý khi thiệt hại đã xảy ra. Vì thế, người dân đang sống trong một nền kinh tế niềm tin chưa có luật bảo vệ.
Làm thật ngày càng khó: đất đai đắt đỏ, thủ tục phức tạp, chi phí vốn cao. Làm ảo thì dễ: một video TikTok có thể huy động hàng trăm tỷ mà không sản xuất gì.
Khi bất động sản, chứng khoán, vàng, lãi tiết kiệm đều bế tắc, dòng tiền nhàn rỗi tràn sang “đầu tư tài chính”, “token”, “forex”, “sàn AI” – những kênh không ai chịu trách nhiệm.
Trong môi trường ấy, kẻ nhanh mồm thắng, kẻ trung thực thua.
Nơi làm thật bị trói tay, làm ảo nở rộ – vì đạo đức không bị kiểm toán và pháp luật chưa kịp cập nhật.
Xã hội Việt Nam tôn vinh người giàu, nhưng không hỏi họ giàu bằng gì.
Người giàu nhanh được tung hô, người làm chậm bị coi là lỗi thời. “Khôn lỏi” được khen là bản lĩnh; “lách luật” được xem là sáng tạo.
Truyền thông góp phần tiếp tay:
nhiều kẻ gian từng được mời lên sóng, được gọi là “doanh nhân truyền cảm hứng”. Sự tôn vinh sai khiến công chúng nhầm lẫn giữa thành công thật và biểu diễn thành công. Khi dối trá không còn bị xấu hổ, thì trung thực trở thành điều dại dột.
Trường học dạy thi cử, không dạy đạo đức nghề nghiệp. Chương trình khởi nghiệp chỉ dạy gọi vốn và marketing, không dạy giới hạn đạo đức. Người trẻ lớn lên với niềm tin rằng “thắng là được”, chứ không hỏi “đúng hay sai”.
Người dân cũng thiếu kiến thức tài chính căn bản: không hiểu mô hình đa cấp, không biết phân biệt lãi thật với “lợi nhuận cam kết”. Đó là nền tảng văn hóa – giáo dục khiến xã hội dễ bị lừa và dễ lừa.
Thuật toán mạng xã hội ưu tiên cảm xúc, không ưu tiên sự thật. Người càng nói quá – càng được lan tỏa; người càng nói thật (như tôi ahihi) – càng bị chìm.
“Doanh nhân ảo” vì thế không cần làm ra sản phẩm, chỉ cần làm ra hình ảnh. Một chiếc xe sang, một câu chuyện khởi nghiệp “từ hai bàn tay trắng”, một video chia sẻ “bí quyết thành công” – đủ để xây dựng uy tín giả và thu hút dòng tiền thật.
Mạng xã hội không sinh ra cái ác, nhưng nó khuếch đại và trả lương cho cái ác biết diễn.
Không ai bị lừa vì ngu; họ bị lừa vì quá muốn tin.
Sau nhiều năm vật lộn, giấc mơ “đầu tư thông minh” hấp dẫn hơn lao động bền bỉ. Người dân khát khao đổi đời, nhưng thiếu công cụ kiểm chứng. Không biết tra cứu giấy phép, không hiểu báo cáo tài chính, không có ai cảnh báo.
Khi niềm tin vào xã hội thiếu hụt, người dân buộc phải đặt niềm tin vào cá nhân – những “idol”, “mentor”, “shark”, “CEO triệu đô” trên mạng. Và chính ở đó, niềm tin bị biến thành tài sản để kẻ khác chiếm đoạt.
Ở các nước phát triển, gian trá bị tẩy chay, doanh nghiệp gian dối mất uy tín là phá sản. Ở Việt Nam, kẻ vi phạm có thể đổi tên, quay lại, tiếp tục lừa.
Thị trường không minh bạch, pháp luật xử chậm, báo chí phản ứng muộn, nên cái xấu không bị loại bỏ – mà được tái sinh.
Một xã hội không có trừng phạt đạo đức sẽ không thể chống được tội phạm đạo đức.
Mỗi thời đại tạo ra kiểu doanh nhân của riêng mình. Thời nay, thời mạng xã hội – sinh ra doanh nhân biết nói hơn biết làm.
Họ không phải hiện tượng cá biệt, mà là tấm gương phản chiếu của xã hội: Thể chế chậm, pháp luật lỏng, truyền thông lệch chuẩn, giáo dục yếu, và đạo đức bị bỏ quên.
Nhà báo Hoàng Tư Giang.
© 2025 | Tạp chí NƯỚC ĐỨC
